| Mapa BiH |
Sarajevo |
|---|---|
| Priče o Naslijeđu |
Graditeljstvo |
| Vremeplov |
XVI st. |
„Al kazalito medio blahito“ - stara sefardska poslovica, koja se tumači da je Jevrej koji živi sam i udaljen od zajednice, udaljen od svoje vjere.
Velika avlija u Sarajevu – izvor sefardskog života u Bosni i Hercegovini
Progon Jevreja sa Pirinejskog poluotoka krajem 15. stoljeća prekretnica je u povijesti jevrejskog naroda. Pojedinačno ili u grupama kretali su se prema istoku, a najsretniji su bili oni koji su mogli stići do granica Osmanskog carstva. Tu su bili primljeni lijepo, a date su im slobode koje su uživali i ostali nemuslimanski narodi. Šireći se dalje prema unutrašnjosti, njihovi putevi dosegnuli su i do Sarajeva, koje je kao trgovački centar pružalo dobre uslove za život. Kako je broj Jevreja u Sarajevu rastao, 1581. godine u blizini čaršije Sijavus-paša izgradio je za njih posebno naselje. To naselje, pod nazivom Sijavus-pašina daira, predstavljalo je veliki stambeni objekat. Sačinjeno od prizemnica, dvokatnica i trokatnica, sa preko 40 soba, postao je dom mnogobrojnim siromašnim sefardskim porodicama, koje su ga nazivale Velika avlija ili Il Kortižo – mali han. Oni bogatiji naseljavali su sarajevske mahale.
Ovaj stambeni kompleks nije predstavljao prinudno boravište Jevreja ili neku sličnu izolaciju u smislu geta, kakve su postojale u zapadnoevropskim zemljama. Velika avlija bila je otvoreno naselje, čija se vrata nikada nisu zaključavala. Jevrejski trgovci i zanatlije ne samo da su imali svoje radnje u čaršiji, nego su postepeno postajali i punopravni članovi nekih esnafa, sa pravom ispoljavanja svojih konfesionalnih običaja. Ovakav model kolektivnog dobrovoljnog stanovanja nije poznat ni u jednoj drugoj zemlji.
Do kraja 16. stoljeća u prostoru Velike avlije sagrađena je i prva sinagoga – Stari jevrejski hram Il kal viežu, zvaničnog imena Il Kal Grandi.
Oko Velike avlije i u njenoj blizini vremenom se doselio veliki broj drugih jevrejskih porodica, koje su čak formirale i svoje mahale. Iz ovog stambeno-sakralnog kompleksa, koji je predstavljao nukleus života, nastale su sve ostale sefardske općine na tlu naše zemlje. Kao mjesto iz kojeg su dopirali jezik srednjovjekovne Španije, liturgijske pjesme i sefardske romanse, bio je izvor kulture i religioznog života Jevreja u Bosni i Hercegovini.
Saznaj više
Naselje Velika avlija, u blizini sarajevske čaršije, nije sagrađeno zbog toga što su muslimani željeli da odstrane Jevreje iz svojih mahala. Ovakav kolektivni način života vjerovatno je proizašao iz jevrejskih vjerskih propisa, po kojima se bez skupine od deset muškaraca nije mogao formirati , neophodan za vršenje javnog bogosluženja. Sefardi u Bosni i Hercegovini imaju jednu poslovicu koja najbolje oslikava stanje i volju za ovakvim načinom života: Al kazalito medio blahito, što u prevodu znači: Jevrej koji živi na selu već je polukršćanin. Tumači se da je onaj koji živi sam i udaljen od svoje zajednice, udaljen od svog naroda i vjere.
Stanovi u ovom naselju nisu bili posebno udobni ni prostrani. Podsjećali su više na zajednička prenoćišta, u kojima su stanari živjeli zbijeno. Svaki starješina porodice imao je jednu kuhinju i jedan uski prostor, osvijetljen sa dva ili više prozora. Rijetko je ko imao dodatnu sobu. Uprkos ograničenom prostoru, u ovim stanovima živjele su porodice od osam, deset, a katkad i više članova. Ukupna površina ove četvrti nije bila veća od 2.000 kvadratnih metara. U sredini se nalazilo dvorište, gotovo uvijek ispunjeno dječijom igrom i radošću. Zapadni dio dvorišta završavao je zidinama hrama. Sinagoga Il Kal Grandi prvi je i najstariji namjenski izgrađen objekat sinagoge u Bosni i Hercegovini. Zna se da je sagrađena po uzoru na onu koju su Jevreji Sefardi imali u Španiji, u Toledu, sinagogu El transito. Hram je gorio nekoliko puta u 17. i 18. stoljeću, tako da se prilikom rekonstrukcija mijenjao njen izgled. Zvanični joj je naziv Il kal Grande, a interesantno je da je naziv Stari hram dobila nakon izgradnje Novog hrama preko puta nje. Jedan je od najvrijednijih jevrejskih spomenika kulture, u kojem se danas nalazi Muzej Jevreja Bosne i Hercegovine.
Izvori i literatura
Arhiv Bosne i Hercegovine. ABH, ZVS, 252/13/2/1909.
Gotovac, Vedrana. 1987. Sinagoge u Bosni i Hercegovini. Sarajevo.
Gotovac, Vedrana. 1988. Il Kal Grandi. Separat sa Savjetovanja Urbano jezgro starog Sarajeva. Sarajevo.
Imamović, Enver. 2009. O Sarajevskoj hagadi. Sarajevo.
Kamhi, Hajim. 1962. 400-ta godišnjica jevrejske opštine u Sarajevu. Jevrejski almanah 1961 – 1962. Beograd.
Levi, Moric. 1996. Sefardi u Bosni. Sarajevo.
Londrc, Benjamina. 2017. Pravni polažaj jevrejske zajednice u BiH od 1918. do 1945. godine. Sarajevo.
Nezirović, Muhamed. Bosanski Sefardi. (https://esefarad.com/?p=61839) (pristup: 11.09.2020.)
Pinto, Avram. 1987. Jevreji Sarajeva i Bosne i Hercegovine. Sarajevo.
Sućeska, Avdo. 1995. Položaj Jevreja u Bosni i Hercegovini za vrijeme Osmanlija-Turaka. U: Sefard 92: Zbornik radova. Institut za istoriju i Jevrejska zajednica BiH. Sarajevo.
Tauber, Eli. 2013. Velika avlija – duša i srce sefardskog Sarajeva. U: Sarajevo moj grad. Sarajevo.
Tauber, Eli. 2007. Ilustrovani leksikon judaizma – istorija, religija i običaji. Sarajevo.
Zlatar, Behija. 1995. Dolazak Jevreja u Sarajevo. U: Sefard 92: Zbornik radova. Institut za istoriju i Jevrejska zajednica BiH. Sarajevo.
Additional information